Z teki Daniela Nowaka

W następstwie pierwszego rozbioru z 1772 r., Austria zajęła ziemie Rzeczpospolitej po Wisłę i San na północy i po Zbrucz na wschodzie. Tereny te, liczące 83 tys. km2 i 2650 tys. ludności, obejmowały m.in. saliny wielicko-bocheńskie i ruskie oraz stary ośrodek kulturalno-handlowy Lwów, a z mniejszych miast Tarnów, Zamość i Przemyśl. Jeszcze wcześniej, bo latem 1770 r., do Austrii wcielone zostały starostwa polskie – nowosądeckie, nowotarskie i czorsztyńskie oraz polska enklawa na terenie Węgier – Spisz¹. Z ziem tych została utworzona nowa dzielnica nazwana Królestwem Galicji i Lodomerii.

Zaraz po wkroczeniu na tereny zabrane Rzeczypospolitej władza austriacka zaprowadziła nowy podział administracyjny, dzieląc kraj na 6 cyrkułów (obwodów) podzielonych na dystrykty (okręgi), których było początkowo 24², potem 59³. Na czele tych cyrkułów stał starosta (niem. Kreishauptmann) podległy bezpośrednio Gubernium we Lwowie, natomiast dystryktem zarządzał dyrektor okręgowy⁴. Stan taki utrzymał się dość krótko, gdyż już w 15 marca 1775 r. dokonano redukcji ilości jednostek administracyjnych do 19 okręgów. Redukcję tę uzasadniano przede wszystkim względami oszczędnościowymi, ale też dużymi trudnościami ze znalezieniem aż 59 dyrektorów okręgowych. Zmieniono też siedziby niektórych cyrkułów⁵.

Kolejne zmiany administracyjne wprowadzone zostały na mocy patentu cesarskiego z dnia 22 marca 1782 r., na mocy którego zniesiono dotychczasowy podział administracyjny kraju, likwidując 6 cyrkułów i 19 dystryktów. Na ich miejsce utworzono 18 cyrkułów podlegających bezpośrednio Gubernium⁶. Zmiana ta w znacznym stopniu utrudniła pracę urzędów cyrkularnych, głównie ze względu na znaczą rozległość terytorialną nowych jednostek administracyjnych. Jednym z największych pod względem powierzchni w całej Galicji był cyrkuł dukielski, który obejmował 129 dominiów⁷, 471 miejscowości i liczył 222 680 ludności⁸. Siedzibą władz cyrkularnych w Dukli był pałac, dawna rezydencja Mniszchów. Potem w roku 1791 siedzibę tę przeniesiono do Jasła, do gmachu byłego klasztoru OO. Karmelitów, zniesionego w 1786 r.

Powierzchnia całego cyrkułu dukielskiego wynosiła 472 938 morgów i 531 sążni kwadratowych, czyli około 2721,57 km². Obszar cyrkułu dukielskiego obejmował część dawnych województw, tj. krakowskiego (większość ziemi bieckiej), sandomierskiego (część ziemi pilzneńskiej) i ruskiego (część ziemi sanockiej)⁹.

Pod względem administracji kościelnej parafie wchodzące w jego skład należały częściowo do diecezji przemyskiej i częściowo do nowo utworzonej diecezji tarnowskiej. W południowo-wschodniej części diecezji tarnowskiej, w dorzeczu rzeki Wisłoki zlokalizowanych było kilka parafii, posiadających średniowieczne korzenie, które w okresie powstanie wchodziły w skład dekanatu zręcińskiego. Były to parafie w Starym i Nowym Żmigrodzie, Nienaszowie, Dębowcu i Jaśle. Oprócz wspólnej, średniowiecznej historii jednostki te różniły się wieloma elementami. Trzy pierwsze miały charakter górski, dwie ostatnie podgórski i nizinny. Siedziby parafii w Jaśle, Dębowcu i Nowym Żmigrodzie były typu miejskiego, natomiast w Nienaszowie i Starym Żmigrodzie wiejskiego. W ich obrębie spotkać też można różne rodzaje własności. Była to nie tylko ziemia należąca do parafii, ale też do klasztorów, szpitali dla ubogich oraz prebend. To zróżnicowanie zarówno pod względem geograficznym, jak i pod względem rodzaju własności pozwala określić, które z tych jednostek były najbardziej dochodowego, a co za tym idzie najbardziej pożądane przez duchowieństwo. Do tego celu wykorzystano dokumenty katastralne dotyczące wymienionych wyżej miejscowości będących siedzibami parafii¹⁰.

Dane na temat własności kościelnej w wymienionych powyżej parafiach pochodzą z tzw. metryki, czyli katastru gruntowego wprowadzonego przez cesarza Józefa II na terenie Galicji. Metryki te zachowały się w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie, natomiast sumariusze do nich w Finanz und Hofkammerarchiv w Wiedniu.

Podstawą opracowania metryki, zwanej od imienia cesarza józefińską, był patent z dnia 12 kwietnia 1785 r., a szczegółowe warunki tworzenia dokumentów i dokonywania obliczeń powierzchni poszczególnych działek i przychodów z nich regulowała „Instrukcja dla gruntownych zwierzchności, mandatariuszów lub ich substytutów i oficjalistów, jako też i dla gromad, jak się przy następującym spisywaniu, rozmiarze i fasji, czyli wyznawaniu gruntów zachować mają”¹¹. Celem tego dokumentu było przede wszystkim spisanie w miarę możliwości, w sposób jak najbardziej dokładny, wszystkich właścicieli i użytkowników ziemi w Galicji. Pozwoliło to na obliczenie dochodów z gruntów, co z kolei dawało podstawy do obliczenia należnego państwu podatku. Metryka miała więc przede wszystkim charakter fiskalny. Jej szczególną cechą, który determinuje zakres chronologiczny tego opracowania, jest okres, w jakim powstała metryka, czyli lata 1785–1787. Od przyłączenia ziem polskich do Austrii, minęło zaledwie 13–15 lat i w tak krótkim okresie nie doszło jeszcze do zbyt radykalnych zmian, związanych z reformami, jakie przeprowadzili cesarzowa Maria Teresa i jej syn Józef II. Wobec tego metryki te w dość dużym stopniu ukazują strukturę własnościową i użytkową tych ziem oraz zasady gospodarowania nimi w stanie takim, w jakim były one w okresie istnienia I Rzeczypospolitej.

Zadanie dokonania pomiarów powierzono władzom dominalnym (właścicielom ziemskim) i gromadzkim, czyli tzw. komisji lokalnej. W skład komisji lokalnej wchodziły władze danej miejscowości, np. wójt lub burmistrz oraz wybrani przysiężni w liczbie maksymalnie 6. Wszyscy oni składali uroczystą przysięgę w obecności miejscowego plebana, że sumiennie dokonywać będą pomiarów. Komisja cyrkularna składająca się z zawodowych geometrów miała jedynie charakter pomocniczy i miała za zadanie nadzorować pracę komisji miejscowej oraz dokonywać pomiarów gruntów o kształcie nieregularnym, w przypadku gdy komisje miejscowe miałyby problem z obliczeniem ich powierzchni¹². Wójt i przysiężni mierzyli po kolei długość i szerokość każdego gruntu, obliczając ich powierzchnię. Uzyskane w ten sposób dane wpisywano do szczególnych pozycji specjalnie do tych celów przygotowanej księgi. Rubryka nr 1 nosiła tytuł „Nr miejscowego porządku” czyli numer topograficzny działki, rubryka nr 2 zawierała imię i nazwisko posiadacza oraz nr domu, w którym mieszkał. W kolejnej wpisywano ilość wysianego ziarna (zwykle jednak rubryka ta była niewypełniona), następnie szerokość i długość działki oraz jej powierzchnię w sążniach kwadratowych (około 3,59 m kw.). Następna część metryki zawierała informację o tym, czy obliczana działka była rolą, ogrodem, łąką, pastwiskiem czy lasem.

W przypadku, gdy była to rola to podawano trzyletnie zbiory (niekiedy, zwłaszcza w miejscowościach górskich zbiory jednoroczne) w korcach w czterech podstawowych ziarnach, tj. pszenicy, życie, jęczmieniu oraz owsie. Jeden korzec dzielił się na 32 garnce lub 64 półgarnce i liczył prawie 123 litry. Co ważne w przypadku przychodu z ról szacowano go niezależnie od tego, czy w ostatnich trzech latach rzeczywiście obsiewano daną działkę jednym z czterech wymiennych wyżej ziaren, czy np. tatarką lub bobem.

W przypadku łąki podawano zbiory siana oraz potrawu (drugie siano, otawa) w cetnarach (1 centnar = około 56 kg). Przychód siana obliczano nawet w przypadku, gdy zamiast trawy rosły tam krzaki. Nie był to więc faktyczny dochód z danego pola, ale w pewnym sensie dochód teoretyczny. Miało to miejsce np. w przypadku, gdy łąka była częściowo wypasana, co dawało dużo niższy zbiór siana niż w rzeczywistości. Przyczyną takiego stanu rzeczy było zachęcenie chłopów do większego zaangażowania w odpowiednie zagospodarowanie swojej ziemi, np. poprzez wycinanie krzaków na terenach częściowo nimi porośniętych.

Metryki te pozwalają dość precyzyjnie określić, jakie dochody uzyskiwano z poszczególnych gospodarstw rolnych, ale też z gruntów dworskich i kościelnych. Sposób jednak dokonywania pomiarów, które wykonywane były w większości przez niepiśmiennych chłopów, budził wiele kontrowersji, zwłaszcza gdy powierzchnie ówczesnych wsi porówna się z późniejszymi zawartymi w katastrze gruntowym z połowy XIX w. Kataster ten opracowywany był przez profesjonalnych, wykształconych geometrów i jego wiarygodność jest niemal stuprocentowa. Niekiedy różnice pomiędzy wielkościami podanymi w metryce józefińskiej z 1787 r. a katastrem gruntowym z połowy XIX w. wynoszą nawet 15% ogólnej powierzchni wsi. Jednak zauważyć należy też fakt, że metryka józefińska nie zawiera pomiarów nieużytków, takich jak place budowlane, drogi, rzeki, skały i inne nienadające się do zagospodarowania tereny. Gdyby dodać je do powierzchni wsi, różnica pomiędzy tymi dwoma katastrami maleje do kilku procent. Nie wiadomo też dokładnie, z jaką starannością mierzono działki o formach nieregularnych, gdyż nie zawsze pomocą służył geometra z urzędu cyrkularnego. Pomijano też różnego rodzaju zbocza górskie, wąwozy czy tereny nad rzekami zamulane przez jej wylewy i inne tereny nieprzynoszące żadnego pożytku.

Przechodząc do szczegółowej analizy zapisów metryki józefińskiej dotyczących wspomnianych parafii warto dodać kilka słów na temat, jaki udział poszczególnych kultur rolnych miał ówczesny cyrkuł dukielski. Pozwoli to na późniejsze porównanie tego udziału z kulturami poszczególnych parafii i miejscowości, w których miały one swoje siedziby.

Poniższa tabela ukazuje udział poszczególnych kultur rolnych w ogólnej powierzchni cyrkułu dukielskiego z podziałem na własność dominalną i rustykalna. Własność dominalna to grunty należące do właściciela danej miejscowości lub kompleksu dóbr, w skład których ona wchodziła, inaczej mówiąc – można ją określić jako własność dworską. Natomiast grunty rustykalne użytkowane były przez poddanych, jednak często uwzględniano w nich także grunty kościelne. Formalnie ich właścicielem był właściciel wsi. Poddani nie mieli więc do tych gruntów żadnego prawa własności, a jedynie prawo ich użytkowania.

Tabela 1. Kultury rolne cyrkułu dukielskiego według metryki józefińskiej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Falinowska-Gradowska, op. cit.

Własność dominalna to ponad 35% powierzchni cyrkułu, jednak ponad jej połowę stanowiły lasy. Niewielki natomiast był w niej udział użytków zielonych, jak pastwiska, łąki i ogrody. Wynikało to, z gospodarki folwarcznej nastawionej głównie na uprawę zboża i jego sprzedaż. Chłopi posiadali jedynie 1,94% powierzchni wszystkich lasów, co miało wpływ późniejsze spory o serwituty. Oczywiście chłop mógł liczyć na pewną pomoc ze strony pana, jak przydział drewna na budowę chałupy czy możliwość zbierania chrustu na opał, jednak nie dawało pełnego zaspokojenia jego potrzeb. W strukturze gruntów rustykalnych dominowała, podobnie jak i we własności dominalnej, uprawa roli, choć daje się też zauważyć dużo większy udział użytków zielonych.

GRUNTY ROLNE WYBRANYCH PARAFII

Wskazaną powyżej strukturę kultur rolnych cyrkułu dukielskiego porównać można do struktury gruntów poszczególnych parafii, ówczesnych dekanatów jasielskiego i żmigrodzkiego, które obecnie wchodzą w skład diecezji rzeszowskiej. Analiza poprzedzona będzie najpierw ogólną charakterystyką parafii, jej zasięgiem terytorialnym, liczbą ludności i krótką historię oraz strukturą kultur rolnych miejscowości, będących ich siedzibami wraz ze wskazaniem, jaki udział w tej strukturze miała własność kościelna. Następnie przedstawiona zostanie analiza własności ziemi kościelnej z podziałem na różne jej formy oraz dochodami z niej, tj. trzyletnim plonem w zbożach oraz jednorocznym plonem z użytków zielonych. Najdalej na północ wysuniętą z badanych parafii była parafii jasielska, położona głównie na terenie nizinnym w dorzeczu Wisłoki i Jasiołki, a najbardziej wysuniętymi na południe były parafie w Starym i Nowym Żmigrodzie.

Jasło

Parafia Jasło powstała przed 1326 r., kiedy to w spisie świętopietrza wymieniony został proboszcz Szczepan¹³. W II połowie XVIII w. obejmowała następujące miejscowości: Jasło, Bryły, Brzyście, Brzyszczki, Czeluśnica, Hankówka, Gądki, Gorajowice, Jareniówka, Łęgorz, Kaczorowy, Kowalowy, Ulaszowice, Łaski, Niegłowice, Bajdy, Sobniów, Wolica, Walowice, Lichtarz i Żółków. W roku 1785 miasto Jasło liczyło 1448 mieszkańców, w tym tylko 16 Żydów¹⁴. Proboszczem był wtedy Teodor Moranti¹⁵.

Tabela 2: Struktura gruntów miasta Jasła

Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Na uwagę zasługuje niewielka ilość ziemi należącej do dominium, które posiadało jedynie 1,6% powierzchni miasta. Gruntów kościelnych było w mieście 11,81%, gruntów rustykalnych 86,59%. W całym mieście przeważały pola orne stanowiące ponad 84% wszystkich gruntów. W przeliczeniu na miary współczesne miasto liczyło 431,44 ha powierzchni, z czego 7 ha to grunty dominalne, 372,87 ha rustykalne i 51,57 ha kościelne.

Własność kościelna na terenie Jasła dzieliła się na kilka kategorii. Były to: prebenda kaznodziejska, plebania, szpital dla ubogich oraz klasztor OO. Karmelitów zlikwidowany w 1786 r.

Tabela 3: Struktura gruntów kościelnych miasta Jasła

Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Prebenda kaznodziejska zbierała za swoich gruntów 116 11/64 korca żyta, 97 14/64 korca jęczmienia oraz 48 korców owsa, 22,94 cetnarów siana i 6,92 cetnarów potrawu. Probostwo: 22 28/64 korca pszenicy, 88 6/64 korca żyta, 121 58/64 korca jęczmienia oraz 160 11/64 korca owsa oraz 160,11 cetnarów siana i 51,58 cetnarów potrawu. Szpital ubogich zbierał 78 63/64 korca pszenicy, 217 korców żyta, 215 34/64 korca jęczmienia oraz 61 54/64 korca owsa, 129,45 cetnarów siana i 45,26 cetnarów potrawu. Z gruntów OO. Karmelitów zbierano 12 7/64 korca pszenicy, 24 13/64 korca żyta, 24 18/64 korca jęczmienia i 33 59/64 korca owsa, 11,84 cetnarów siana i 3,65 cetnarów potrawu. Wynika więc z tego, że spośród dóbr kościelnych zlokalizowanych w Jaśle, najbardziej dochodowy był Szpital dla ubogich. Najmniejszy grunt, a co za tym idzie najniższy dochód miał zakon OO. Karmelitów.

Dębowiec

Parafia dębowiecka powstała w pierwszej połowie XIV w., obejmowała swoim zasięgiem Dębowiec, Majscową, Zarzecze, Łazy Dębowieckie oraz Glinik Niemiecki. W roku 1776 liczyła 1854 osób zdolnych do przyjmowana komunii świętej¹⁶, czyli powyżej 11 roku życia. W Dębowcu funkcjonowała też Prebenda Najświętszej Marii Panny, założona w 1678 r. przez Jana Sarneckiego, mieszczanina dębowieckiego¹⁷.

Tabela 4. Struktura gruntów miasta Dębowiec

Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Parafia była terytorialnie większa od samego miasta, które według spisu z 1785 r. liczyło 1675 mieszkańców, w tym 1637 katolików i 38 Żydów¹⁸. Jego powierzchnia w przeliczeniu na miary współczesne wynosiła 1155,10 ha, z czego 685,88 ha była użytkowana przez mieszczan, 57,83 ha to własność kościoła, a 410,22 ha to grunty dominium.

Tabela 5. Struktura gruntów kościelnych w Dębowcu

Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Probostwo było gospodarstwem nastawionym przede wszystkim na uprawę roli, choć duże znaczenie odgrywała też hodowla, ponieważ łąki, pastwiska, ogrody i nadające się do wypasu krzaki zajmowały aż 44,69% ogólnej powierzchni ziemi probostwa, co znacznie przewyższa średnią całego miasta. W ręku kościelnym w mieście Dębowcu łącznie było 101 morgów i 186 s² ziemi, czyli ponad 5% ogólnej powierzchni miasta.

Trzyletni przychód z ról probostwa wynosił 99 1/64 korca pszenicy, 130 7/64 korca żyta 159 39/64 korca jęczmienia i aż 264 5/64 korca owsa. Liczby te jednak podzielić trzeba przez 3, a poza tym pamiętać trzeba, że w niektórych latach zbierano znacznie więcej owsa niż np. pszenicy, co wynikało z zasiewania pól na niwach w różnym systemie zmianowania (dwupolówka, trójpolówka, a nawet sześciopolówka). Z użytków zielonych zbierano rocznie 334,08 cetnara siana słodkiego i 45,78 cetnara potrawu, czyli drugiego sianokosu.

Nienaszów

Początków parafii w Nienaszowie szukać należy w XIV wieku. Swoim zasięgiem obejmowała oprócz Nienaszowa także Sadki, Grabaninę, Poraj i Faliszówkę. Proboszczem około 1785 roku był Marcin Alojzy Wierzbicki¹⁹.
Właścicielem wsi w 1787 r. był Jakub Gawroński, a w skład jego dominium wchodziły jeszcze tylko Grabanina i Sadki. Było ono więc niewielkie i miało powierzchnię tylko 2168 m i 1179 s² (około 1248 ha).

Tabela 6. Struktura gruntów wsi Nienaszowa

Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Grunt plebański składał się z 18 działek topograficznych, a wśród nich 10 to pola orne, 6 pastwiska, 1 łąka i 1 ogród. Stanowił on 2,1% powierzchni wioski, czyli w przeliczeniu na miary współczesne około 22,96 ha.

Trzyroczny zbiór zboża równał się 58 39/64 korca pszenicy, 69 i 51/64 korca żyta, 116 i 60/64 korca jęczmienia oraz 115 i 37/64 korca owsa. Zbiór siana wynosił 63,23 cetnara, a zbiór potrawu 16,88 cetnara. Gospodarstwo było wiec zdecydowanie nastawione na uprawę roli a udział użytków zielonych był z nim znikomy, skoro ponad 1/3 z nich stanowił ogród zlokalizowany koło budynków plebani. Resztę stanowiły głównie zakrzaczone pastwiska o niewielkim znaczeniu gospodarczym.

Nowy Żmigród

Parafia w Nowym Żmigrodzie powołana została w latach 20. XIV w. Prawdopodobnie była ona wcześniej częścią składową parafii w Starym Żmigrodzie i dopiero wraz z rozwojem miasta i wzrostem ludności, utworzono tutaj niezależną jednostkę parafialną. Ponadto w 1331 r. powołany został zakon OO. Dominikanów, który funkcjonował z przerwami do 1788 r. Parafia obejmowała miasto Żmigród oraz sąsiadujące z nim wsie; Kąty, Wolę Kącką Mytarz, Mytarkę i Toki. W okresie reform józefińskich do parafii włączono także Skalnik, który z parafii przekształcony został w filię. Poza tym parafia nowożmigrodzka obejmowała swoim zasięgiem takie wioski łemkowskie jak: Krempna, Bartne, Ciechania, Desznica, Długie, grab, Hałbów, Jaworze, Kotań, Myscowa, Nieznajowa, Olchowiec, Polany, Radocyna, Ropianka, Rozstajne, Świątkowa Wielka i Małą, Świerzowa, Wyszowatka, Ożenna i Żydowskie. Proboszczem był w roku 1787 Stanisław Michalski urodzony w Starym Żmigrodzie²⁰.

Miasto liczyło wtedy 1363 mieszkańców, z tego 888 katolików i 475 Żydów. Budynków zamieszkałych było 194, z czego około 50 należało do ludności żydowskiej²¹.

Miasteczko było przez kilkadziesiąt lat własnością Stadnickich, potem przeszło w ręce Wiśniowieckich, potem Radziwiłłów, a w okresie powstawania metryki józefińskiej było własnością Józefa Bobowskiego.

Tabela 7. Struktura gruntów miasta Żmigród

Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Miasteczko podzielone było na 5 niw, tj. „Place domowe”, „Na skale Niegłoszcze”, „Grochówki”, „Podlesie” oraz „Góry”. Pola mieszczan znajdowały się głównie na niwie „Na skale” oraz „Góry”. W niwie "Grochówki" przeważały pola należące do dworu Józefa Bobowskiego. Poza tym na niwie tej oraz na niwie „Podlesie” znaczne posiadłości mieli chłopi ze Starego Żmigrodu. W przeliczeniu na miary współczesne powierzchnia miasteczka wynosiła 688,14 ha.

Własność kościelna dzieliła się na trzy kategorie, tj. własność plebanii, uposażenie szpitala dla ubogich oraz własność zakonu OO. Dominikanów, która jednak została już w 1788 r. rozdzielona pomiędzy dwór oraz w niewielkim stopniu plebanię.

Folwark OO. Dominikanów użytkował ponad 72% gruntów kościelnych w mieście. Najmniej posiadało probostwo, bo prawie 11% gruntów. Natomiast probostwo nowożmigrodzkie posiadało jeszcze 11 m i 52 s² gruntu położonego w Mytarzy, co dawało łącznie 34 m i 1316 s² pola.

Tabela 8. Struktura gruntów kościelnych w Nowym Żmigrodzie

Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Plebania zbierała (łącznie z gruntami na Mytarzy) 18 i 8/64 korca pszenicy, 40 i 42/64 korca żyta, 40 i 35/64 korca jęczmienia oraz 97 i 38/64 korca owsa. Użytki zielone należące do plebana dawały rocznie 9,51 cetnara siana słodkiego i 1,43 centnara siana drugiego.

Z gruntów będących uposażeniem szpitala zbierano 50 i 11/64 korca pszenicy, 88 i 38/64 korca żyta, 78 i 56/64 korca jęczmienia oraz 171 i 8/64 korca owsa. Zbiór siana wynosił 16,37 cetnarów, a drugiego siana 2,92 centnara.

Zbiory trzyletnie z folwarku dominikańskiego wynosiły 96 korców pszenicy, 198 i 40/64 korca żyta, 221 i 7/64 korca jęczmienia oraz 385 i 35/64 korca owsa. Z użytków zielonych zbierano 170,97 cetnarów siada słodkiego, 23,76 cetnara siana kwaśnego oraz 46,39 cetnarów siana drugiego.

Stary Żmigród

Parafia w Starym Żmigrodzie sięga swoimi początkami XIV, a jak niektórzy twierdzą nawet XII w. Początkowo swoim zasięgiem obejmowała kilkanaście miejscowości znajdujących się na wschód od Wisłoki po rzekę Jasionkę. W XVI w. stała się filią parafii w Nowym Żmigrodzie. W jej skład wchodził Stary Żmigród, Siedliska, Łysa Góra oraz okresowo Głojsce, Draganowa, Łęki Dukielskie i Sulistrowa. Ostatecznie w II połowie XVII w. zmniejszyła się do pierwszych czterech z tych miejscowości i taki stan pozostał do 1972 r., kiedy utworzono parafię w Głojscach.

W roku 1785 parafia liczyła 1437 mieszkańców, w tym Stary Żmigród 483, Łysa Góra 447, Siedliska 60 oraz Głojsce 447. W większości była to ludność polska, gdyż tylko w Starym Żmigrodzie i Głojscach mieszkali Żydzi (kolejno 8 i 7 osób)²². Proboszczem od roku 1770 był Jakub Dubiszowski urodzony w Kopytowej, którzy urzędował tu do swojej śmierci w 1803 r.²³. Właścicielem wsi był od 1782 r. Józef Bobowski.

Według metryki józefińskiej powierzchnia całej parafii wynosiła 3628 m i 313 s2 (2084,61 ha). Wieś Stary Żmigród miała areał 884 m 1522 s2 (508,46 ha), z tego na role przypadało 566 m 1385 s2 (325,70 ha), na użytki zielone 163 m i 218 s2 (93,73 ha), a na lasy 155 m i 1519 s2 (89,60 ha). Wieś dzieliła się na 5 niw: Położenie domowe, Niegłoszcze, Zagórze na Kobylej Górze, Zagórze ku młynowi w Łysej Górze oraz Podlesie.

Tabela 9. Struktura gruntów probostwa w Starym Żmigrodzie

Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Trzyletni zbiór zbóż z pól plebańskich przedstawiał się następująco: 44 i 9/64 korca pszenicy, 88 i 49/64 korca żyta, 79 i 28/64 korca jęczmienia i 161 i 61/64 korca owsa. Wynika więc z tego, że przez trzy lata zbierano 374 i 1964 korca zbóż. W przeliczeniu na kg trzyletni zbiór pszenicy wynosił około 4000 kg, żyta około 7096 kg, jęczmienia około 5862 kg i owsa 8980 kg, co daje roczny zbiór 8646 kg zboża. Z łąk, ogrodów i pastwisk zbierano rocznie 100,36 cetnarów siana pierwszego i 20,48 cetnarów potrawu.

W następstwie likwidacji folwarku w Starym Żmigrodzie wielkość areału ziemi należącej do plebani wzrosła i utrzymywała się w niezmienionym stanie do lat 70. XX w., kiedy to sprzedano pola na Zagórzu ku Kobylej Górze (pola obok drogi ze Starego Żmigrodu do Łysej Góry). Obecnie plebania zachowała grunt znajdujący się na drugiej części Zagórza, która teraz nazywa się polami „Przy księżej drodze” lub „Na księżej górce”.

PORÓWNANIE WIELKOŚCI GRUNTÓW I PLONÓW WYBRANYCH PARAFII

W miejscu tym warto zwrócić uwagę na różnice pomiędzy opisywanymi rodzajami własności kościelnej w poszczególnych okręgach parafialnych, zarówno pod względem areału, jak i pod względem dochodów z gruntu. Tabela 10 pokazuje różnice pomiędzy wielkością areału tych jednostek oraz udział w nim poszczególnych kultur rolnych.

Jak widać, największy pod względem areału był folwark należący do OO. Dominikanów w Nowym Żmigrodzie, którego obszar liczył 89,95 ha, czyli ponad 30% łącznej powierzchni badanych parafii. Jako jedyni Dominikanie posiadali ponad 18 ha las (dzisiaj tzw. Mały Lasek), a także prawie 61 ha pól ornych. Nie co mniejsze znaczenie miała gospodarka hodowlana, gdyż użytki zielone stanowiły jedynie 11,64% całego obszaru należącego do tego zakonu. Jednak wobec likwidacji zakonu w 1788 r., jego ziemia została przejęta głównie przez dominium, a częściowo także przez probostwo.

Spośród probostw największy obszar zajmowało probostwo w Dębowcu (48 ha) oraz w Starym Żmigrodzie (33,77 ha), a najmniejszy probostwo w Jaśle (14,73 ha). Areał należący do Szpitali dla ubogich w Nowym Żmigrodzie i Jaśle był w zasadzie podobny i wynosił około 21 ha. W późniejszych księgach katastralnych nie spotyka się wydzielonej własności szpitali, co świadczyć może o tym, że zostały one zlikwidowane, a ich ziemia włączona do probostwa.

Podobne dysproporcje jak w zakresie powierzchni poszczególnych rodzajów własności kościelnej na obszarze badanych parafii, zaobserwować można, analizując trzyletnie zbiory zbóż, tj. pszenicy, żyta, jęczmienia i owsa.

Oczywiście największe zbiory zbóż miał folwark OO. Dominikanów w Żmigrodzie, co wynika z areału ziemi ornej, jaki posiadał. Było to ponad 900 korców zboża w ciągu trzech lat, czyli 110 823 litrów. Rocznie folwark zbierał ze swoich pól 36 941 litrów zboża. Zauważyć jednak trzeba, że w przeliczeniu na tony, waga poszczególnych zbiorów byłaby zróżnicowana, albowiem 123 litry pszenicy ważą znacznie więcej niż tyle samo litrów owsa, który jest zbożem raczej lekkim. Zależało to oczywiście nie tylko od rodzaju zboża, ale też od jego wilgotności czy zanieczyszczenia. W końcu XIX w. 100 litrów pszenicy ważyło 75 kg, jęczmienia 65 kg, żyta 69 kg a owsa 48 kg²⁴, waga tych zbóż w końcu XVIII w. była prawdopodobnie taka sama. Po przeliczeniu wychodzi, że zbiór zboża z pól dominikańskich wynosił rocznie: 2,95 t pszenicy, 8,15 t żyta, 9,06 t jęczmienia oraz 15,80 t owsa, co daje razem 36,94 t zboża. Dla przykładu łączne zbory zboża w folwarku należącym do OO. Karmelitów w Jaśle wyniosły: 372 kg pszenicy, 684 kg żyta, 647 kg jęczmienia oraz 667 kg owsa, czyli razem 2,37 t zboża. Wynika więc z tego, że folwark dominikański mógł swobodnie sprzedawać nadwyżki zboża.

Tabela 10. Struktura gruntów badanych parafii

*– razem z gruntami na Mytarzy
Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Tabela 11. Trzyletnie zbiory zbóż w badanych parafiach (k, pg = korzec, półgarniec)

*– razem z gruntami na Mytarzy
Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Najwyższe plony pszenicy miało probostwo w Dębowcu (ponad 3 tony) niewiele mniejsze zbiory tego zboża miał szpital ubogich w Jaśle. Wynikało to głównie z tego, że na terenach nizinnych uprawiano więcej pszenicy, natomiast na terenach górzystych więcej owsa.

Plony z ról w zbożu nie były jednak jedynymi dochodami wskazanych powyżej podmiotów kościelnych. Oprócz tego w niektórych duże znaczenie miało posiadanie użytków zielonych, takich jak łąki, pastwiska, ogrody i krzaki. Z nich zbierano siano „pierwsze” oraz „drugie” zwane w metrykach potrawem. Plony najwyższe dawały zawsze łąki, z których zbierano zarówno siano pierwsze, jak i drugie, z pastwisk oraz krzaków zbierano siano pozostałe po wypasie bydła i zazwyczaj nie było praktycznie mowy o zebraniu potrawu. Szczególnie mało dochodowe były krzaki, których praktycznie nie dało się ani wypaść, ani wykosić.

Tabela 12. Zbiory siana w badanych parafiach

* - razem z gruntami na Mytarzy

Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Jak się okazuje największy zbiór siana miało probostwo w Dębowcu (ogółem prawie 30% zbiorów wszystkich badanych jednostek kościelnych). Wynika to głównie z tego, że użytki zielone należące do tego probostwa wynosiły prawie 45% ich ogólnej powierzchni. Na uwagę zasługuje też dość niski zbiór siana z folwarku OO. Dominikanów w Żmigrodzie oraz niemal znikomy zbiór z gruntów tamtejszego probostwa. Co ciekawe najwyższy udział użytków zielonych i dochodów z nich cechowały parafie położone na północy, czyli Dębowiec i Jasło (66,88% wszystkich zbiorów).

Tabela 13. Struktura gruntów badanych parafii

* – razem z gruntami na Mytarzy
Źródło: opracowanie własne na podstawie Metryki

Tabela 13 pokazuje, która z badanych jednostek kościelnych przynosiła najwyższe dochody, gdyż dopiero przeliczenie plonów na wartości pieniężna pozwala określić, która zbadanych jednostek była najbardziej dochodowa, a co za tym idzie najbardziej pożądana przez duchowieństwo. Najlepsze dochody uzyskiwał folwark OO. Dominikanów (576 florenów, 36 krajcarów i 7 halerzy), co stanowi 17,91% dochodów wszystkich jednostek. Niewiele mniejsze dochody miało probostwo w Dębowcu. Dość duże dochody uzyskiwały też szpitale dla ubogich, szczególnie jasielski, jest to szczególnie ważne, gdyż zazwyczaj były one podległe proboszczom, a w późniejszym okresie weszły w skład ich gruntów.

Spośród probostw oprócz Dębowca dość dobrze prosperowało probostwo w Jaśle, Nienaszowie i Starym Żmigrodzie, najmniejsze dochody przynosiło nowożmigrodzkie (120 florenów i 18 krajcarów).

PODSUMOWANIE

Opisywane parafie różniły się od siebie pod wieloma względami. Dotyczyło to nie tylko ich położenia geograficznego, ale też wielkości uprawianego areału, plonów z pola, jego wartości, a także typu poszczególnych rodzajów własności. W parafiach typu wiejskiego własność kościelna była jednorodna i ograniczała się tylko do gruntów należących do plebani. W miastach natomiast była dużo bardziej zróżnicowana. W Dębowcu oprócz probostwa funkcjonowała prebenda, w Nowym Żmigrodzie klasztor, szpital i probostwo, natomiast w Jaśle oprócz tych trzech jednostek jeszcze prebenda.

Pod względem areału upraw oraz plonów i dochodów z nich dominował klasztor OO. Dominikanów w Nowym Żmigrodzie, którego grunta stanowiły bardzo wysoki procent całego areału miasta. Zapewne w wyniku różnego rodzaju nadań, jakich dokonywali właściciele miasta na rzecz tego zakonu, uzyskał on tak duży majątek, co świadczyło o jego atrakcyjności, ale było też jedną z przyczyn jego likwidacji w 1788 r. Probostwa natomiast miały podobne areały upraw i tylko dębowieckie i starożmigrodzkie przewyższało swą powierzchnią 50 morgów.

Jeśli chodzi o kultury rolne badanych parafii, to zdecydowanie przewyższały w nich pola orne, stanowiące ponad 70% powierzchni gruntów. Porównując to z ogólnym podziałem cyrkułu dukielskiego na te kultury, stwierdzić można, że udział pól ornych w ogólnej powierzchni areału siedzib parafii był znacznie wyższy od średniej cyrkułu, która wynosiła 55,6%. Przekłada się to na wysokie plony zboża w opisywanych jednostkach, który wynosiły 110,28 t zboża rocznie. Pomimo niewielkiego obszaru użytków zielonych i plonu z nich (około 72 t siana), miały one niemałe znacznie w gospodarce hodowlanej i były wykorzystywane przede wszystkim na własne potrzeby (przed wprowadzeniem uprawy ziemniaków nie hodowano praktycznie w ogóle trzody chlewnej).

Atrakcyjność poszczególnych jednostek kościelnych wynikała głównie jednak z ich dochodu przeliczonego na wartości pieniężne. Były wśród nich zarówno te o bardzo wysokich dochodach, jak probostwo w Dębowcu czy klasztor OO. Dominikanów, jak i dość ubogie jak klasztor OO. Karmelitów czy probostwo w Nowym Żmigrodzie. To ostatnie jednak w wyniku włączenia w jego skład części gruntów po zlikwidowanym klasztorze dominikańskim oraz likwidacji szpitala ubogich stało się wkrótce jedną z najbardziej dochodowych jednostek na opisywanym terenie.

Po kilkunastu latach metryka józefińska przestała być aktualna. Z czasem dokumenty zostały zebrane w Archiwum Namiestnictwa we Lwowie (obecnie Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie). W 1820 r. zapoczątkowano nowy kataster zwany franciszkańskim, co jakiś czas był aktualizowany i co ważne zawierający mapy opracowywane przez profesjonalnych geometrów. Jednak przedstawiał on już mocno zmieniony różnymi austriackimi reformami, stan majątkowy i użytkowy Galicji.

Przypisy:

¹ Z. Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej, „Dzieje Narodu i Państwa Polskiego” T. III–41, s. 19.

² K. Hajduk, Administracja państwowa i samorząd w Powiecie Brzozowskim w latach 1867–1914. Rocznik Przemyski, t. XLV, Przemyśl 2009, s. 87–88.

³ S. Schnur-Pepłowski, Z przeszłości Galicji (1772–1862), Lwów 1895, s. 10.

⁴ W. Syrek, Rys historyczno-terytorialny powiatu krośnieńskiego, [w:] Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu. Tom V, red. F. Leśniak, Krosno 2010, s. 65.

⁵ Były to wtedy cyrkuły: bełzki, halicki, lwowski, pilzneński, samborski i wielicki.

⁶ W. Syrek, Rys historyczno-terytorialny…, s. 66.

⁷ A. Falinowska-Gradowska, Studia nad społeczeństwem województwa krakowskiego w XVIII wieku. Struktura własności ziemskiej i użytkowanie gruntów w świetle katastru józefińskiego, Warszawa 1982, s. 156.

⁸ A.J. Braver, Galizien, wie es an Österreich Kam: Eine historisch-statistische Studie über die inneren Verhältnisse des Landes im Jahre 1772, Lipsk–Wiedeń 1910, s. 20.

⁹ A. Falinowska-Gradowska, op. cit., s. 156.

¹⁰ Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie, Fond. 19 „Metryka józefińska”, sygn. II-61, II-338, II-168, II-16, II-15.

¹¹ W. Styś, Metryki gruntowe józefińskie i franciszkańskie jako źródło do historii gospodarczej Galicji, „Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1932, t. 2, s. 58.

¹² W. Styś, op. cit. s. 61.

¹³ Monumenta Poloniae Vaticana, Tomus I, Continet Acta Camerae Apostolacie, Volumen I, 1207–1344, wyd. J. Ptaśnik, Kraków 191, s. 135.

¹⁴ Z. Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku, T. 2, Dokumentacja statystyczna i kartograficzna, Rzeszów 1993, s. 175.

¹⁵ J. Szczepaniak, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 330.

¹⁶ Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (AKMK), Descriptio ecclesiarum parochialium et beneficiorum consistentium cumcircumstantiis in Tabella Normali ab Excelso Gubernio sub die 2da septembris anni elapsi porrecta specificatis facta, Anno Domini 1776 (dalej „Descriptio“). k. 57.

¹⁷ W. Sarna, Opis powiatu jasielskiego, Jasło 2003, s. 405.

¹⁸ Z. Budzyński, op. cit., s. 118.

¹⁹ J. Szczepaniak, op. cit., s. 351.

²⁰ J. Szczepaniak, op. cit., s. 352.

²¹ Z. Budzyński, op. cit., s. 420.

²² Z. Budzyński, op. cit., s. 144, 234, 326, 420.

²³ J. Szczepaniak, op. cit., s. 353.

²⁴ Podręcznik Statystyki Galicyi, t. VI, cz. 1, Lwów 1900, s. 179.

Tekst został opublikowany w „Tece Komisji Historycznej” Oddział Polskiej Akademii Nauk w Lublinie w 2015 roku. Przedruk za zgodą Autora!